قالب پرشین بلاگ

علی محمد خلفی زنگیر و

سید محمد ابراهیمی قوزلو

"زینگیر"ین کؤکو و تاریخی

جوغرافیایی یئری (موقعیت جغرافیایی): بو کند گئرمی شهری‌نین مرکزی بخشینده، 9 کیلومئتیرلیک گون چیخانیندا و مرکزی اوجارلی دهستانی‌نین قوزئیینده، 39 درجه و 3 دقیقه قوزئی ائنلم، 48 درجه و 10 دقیقه دوغو بویلامیندا یئرله‌شیر. قنبرلی، آلازار، اوجاق‌آلازار و آلغانوو کندلری اونون دؤرد دؤره قونشولاری‌دیر. بو کندین دنیز سویه‌سیندن اورتالاما یوکسک‌لییی یاخلاشیق 680 مئتیردیر.[1]

انسانی اؤزللیک‌لری (ویژگیهای انسانی): 1365 و 70-جی ایل‌لرین نفوس ساییمینا گؤره 135 عایله و سیرا ایله نفوسو 850 و 999 نفر ایمیش. 1375-جی ایلین نفوس ساییمینا گؤره ده 117 عایله 772 نفر نفوسو وار ایدی. بو نفوس ساییمیندا 668 نفر 6 یاشلی و اوزه‌ریندن 465 نفر ساوادلی ایدی‌لر.[2] 1385-جی ایلین نفوس ساییمینا گؤره ده بو کندین 110 عایله و 494 نفر نفوسو وار ایدی کی اونون 234 نفری کیشی 260 نفری خانیم ایدی آیریجا یازی-پوزو بیلن‌لرین سایی 319 نفر ایدی کی، بو سای‌دان 163 نفری کیشی و 156 نفری خانیم ایدی‌.

معیشت: موغانین اکثر داغلیق بؤلگه‌لری کیمی زینگیر اهالی‌سی ده چوخلو خیوان‌داریلق و اکینچی‌لیک‌له مشغول‌دورلار بو ایش‌لرله یاناشی بیرآز دا شامچیلیق‌ ایشینه باخیرلار. بو کندین موغان تورپاغیندا "هاواس"کندی آدلی بیر قیشلاق و اکین یئری و آذربایجانین یاردیملی رایونونون پریم‌بئل آدلی کندی ایله سرحد "ساری بولاق/ قارا قایا" آدلی یایلاغی واردیر. یازین آخیرلاریندا و یایین اول‌لرینده هاواس و زینگیردن حیوانچی‌لار ساری‌بولاق یایلاغینا قالخیرلار و پاییزا کیمی اوردا قالیرلار. اکینچیلیک دئم صورتینده اولدوغو اوچون همیشه تورپاغین قابلیتی قدر وئریملی اولمور. اونلارین اوستونده مطالعه اولونوب مکانیزه قایدالاری اوزره اکین اکمک لازیمدیر بو ایش اوچون ده آلازار چایی‌نین اولماسی بیر پتانسیل ساییلیر آما هله‌لیک بو حاقدا هئچ بیر ایش گؤرولمه‌میش‌دیر.

کیشی‌لرین بئله چؤل ایشی‌ایله مشغول اولدوغو حالدا ائو خانیم‌لاری دا خلچه، کیلیم و باشقا ال‌ایش‌لری ایله مشغول اولماق‌لا ائوین اقتصادینا یاردیم ائدیردی‌لر. (ایندی چوخ آزدیر)

اهالی‌نین سایی آرتدیقجا سنتی شکیلده داوام ائدن ایش-گوجون گلیری اونلاری اؤده‌مه‌دییی اوچون، اونلارین چوخو پول قازانیب کئچینمک اوچون عمومیت‌له کرج شهرینه کؤچ ائدیب‌لر.

زینگیرین کئچمیشی (تاریخ زنگیر): موغان آذربایجانین تاریخی و اسکی بؤلگه‌لریندن بیری‌دیر. طبیعی اولاراق اونون کندلری‌ ده کئچمیش و تاریخی باخیمدان اؤنم داشیمالی‌دیر. موغانین اسکی و تاریخی کندلریندن بیری "زینگیر" کندی‌دیر. بو کند اسکی تپه‌لر، گووور قبیری آدلانان اسکی مزارلیق و ... لری ایله بؤلگه‌نین تاریخی‌نین بیر پارچاسینی اؤز باغریندا داشیییر.

کندین تاریخی یئرلرینه نظر سالماق‌لا باشا‌دوشمک اولور کی، اوزاق کئچمیشدن بورا یاشاییش یئری اولوبدور. "آتما تپه"، "آلله و اکبر تپه‌سی"، "کار تپه" (تپه گار ثبت اولوب) و بیر نئچه بو کیمی تاریخی تپه‌لرین اولماسی، بونونلا یاناشی اطرافدا اولان گوور قبیرلری کندین تاریخینی اسلامدان حتی میلاددان اؤنجه‌یه آپاریب چیخاریر. اوسته‌لیک "آغداش" آدیندا محوطه‌نین اولماسی کی، اهالی آراسیندا "انوو" ناخوشلوغونا درمان کیمی تانینیردی، بورالاردا ایسلامدان اؤنجه یایقین اولان اینانجدان (شامانیزمدن) بیر ایز اولابیلر. مسیحیت و اسلام دینی گلندن سونرا شامانیزمین تکجه بعضی اینانج‌لاری بیرسیرا عادت و دب‌لره بورونه‌رک بیزیم زامانا گلیب چیخا‌بیلمیش‌دیر. "آغداش" "آلله و اکبر" تپه‌سینه یاخین اولدوغو اوچون آشاغاداکی قیسا متنه نظر سالماق اونلارین اسکی اینانج اوزره بیر-بیرینه یاخینلیغینی آیدینلاشدیرا بیلر؛

«قيزيلجا کندي‌نين (جمهوری آذربایجانین کندلریندن) ياخينليغيندا بيرتپه وار ، آدينادا "بان تپه‌سي" دئييرلر. اورادا داش‌لار مقدّس سایيلير. اونلار گؤي گؤيدن دوشوب‌لر. کئچميشي ده بيليرلر، گله‌جه‌یي ده. آدامين درديني ده بيليرلر، درمانينی دا. اوردا بؤيوك بيرداش وار .اونا آنا داش دئييرلر. او هر ايل بالالايير. اونو باشقا يئره آپاراندا گئجه قاييديب گلير »[3]

"بان" بیزلرده "سس" معناسیندا ایشله‌نیر. ایسلامین ایلک دؤرلرینده تورک‌لرین آراسیندا "اذان" اوچون "بان"[4] سؤزو ایشله‌نیرمیش. دئمه‌لی "آلله و اکبر تپه‌سی" "بان تپه‌سی‌"نین عرب دیلینه دؤنموشودور، بلکه بیر زامان‌لار قیزیلجا کندینده اولدوغو کیمی "آلله و اکبر تپه"سی ایله "آغداش"ین دا اراسیندا بئله میفیک بیر ایلگی وار ایمیش.

زینگیرین یاشاییش تاریخینی اسلام و میلاددان اؤنجه‌لره آپاران حال‌لاردان بیری ده "گووور قبیر"لری‌دیر. بیز اوشاق‌ایکن (1356-57-جی ایل‌لر) کندین یاشلی‌لاری هئچ چکینمه‌دن حتی کندین قیراغیندا اولان "گووورقبیر"لرینی سؤکوب اونون ایچیندن کئچمیشدن قالان ساخسی اشیالاری توپلاییردی‌لار. بولگه‌میزین چوخلو یئرلریندن چالینان بو اشیالارا تاریخی ماتئریال‌لار کیمی یوخ، پول قایناغی کیمی باخیلدیغی اوچون، دللال‌لار واسطه‌سی ایله هامیسی تکجه بؤلگه‌دن یوخ اؤلکه‌دن بئله چیخاریلیب خاریجی موزئی‌لره داشینیردی[5].

تاپیلان بو اثرلر بؤلگه‌ده اسکی و کولتورلو انسان‌لارین یاشاماسینا توتارلی بیر دلیل‌دیر. بوتون بو اثرلر اؤتری و سطحی نظرله اشکانی‌لره (پارت‌لارا) عاید ائدیلسه ده، بو اثرلری بیر-بیریندن آییریب باشقا بؤلگه‌لردن تاپیلمیش اوخشار اثرلرله توتوشدوراندا اونلارین اشکانی‌لردن اؤنجه و سونرا کی تایفا و قبیله لره عاید‌ اولماسی بللی اولور. اونلارین بعضی‌سی آنجاق بو بؤلگه‌لره منسوب ایدی‌لر. هـــوري‌لر(ميتاني‌‌لر)، هيتـــي‌لر، ميكــي‌‌لر، كاس‌لار، هون‌لار، بولقارلار، قوتي‌لر، زنگ‌لر، لولوبي‌لر، ماننالار، مادلار، سكالار، ساويرلر، آوارلار، خزرلر، كيمرلر، آلبان‌لار، كاسپيان‌لار، قبچاق‌‌لار، خلج‌‌لر، كادوسي‌لر، آلان‌لار، مرد‌لر(آمارد‌لار)، اوتي‌‌لر، گل‌لر، ساگارتي‌لر، قارقارلار، ساكسين‌‌لر و... لر عمومیت‌له آذربایجان و ائله جه‌ده بیزیم بؤلگه‌یه عاید اولان تایفا و قبیله‌لردن ایدیلر.[6]

هر حالدا سؤزو گئدن تاریخی اثرلر عمومیت‌له منطقه‌نین اؤزل‌لیک‌له زینگیر کندینین اسکی چاغ‌لاردان بری یاشاییش یئری اولدوغونو آچیق-آیدین گؤستریر.

تاریخی ماتئریال‌لار اوغرولاریندان جانینی قورتارا‌بیلمه‌ین یونولموش و فیگورلو قبیر داش‌لاری ایله اسلامی قبرستانلیغا و یاخین کئچمیشده (قاجارین سون‌لاری) ساخسی لوله‌لرله صمیدخان بولاغیندان کنده چکیلمیش سو شبکه سیستئمینه مالیک اولان زینگیر کندی فاکت‌لارا اساساً اسلامدان سونرا دا بو شکیلده اؤز آبادلیغینی قورویوب- ساخلامیشدیر.

بو کندین اسکی‌لییی و هانسی ائل و تایفایا باغلی‌لیغی اوزره آراشدیریلاسی قونولاردان بیری ده کندین آدی و اونون ائتیمولوژیک آچیقلاماسی‌دیر. بو حاقدا ایکی نظر ایره‌لی سورمک اولار؛

بیری بودور کی، بو کندین آدی تاریخی "زنگ" تایفاسیندان آلینا بیلر. یوخاریدا قئید ائدیلدییی کیمی بو تایفا تاریخیمیزین اؤنملی تایفالاریندان بیریدیر کیٰ بیر زامانلار بیزیم بولگه‌ده ده یاشاییب حؤکوم سورموش‌لر. بیر سیرا تاریخچی‌لر آذربایجان‌دا حؤکوم سورموش "قوتی" دؤولتیندن سوز آچارکن یازیرلار کی، بو دؤولتین قورولوشوندا سوبار، قارقار، کومان، آزر، زنگ و باشقا تورک تایفالاری اشتراک ائتمیش‌لر. کندین آدینی بوردا اولان زنگ تایفاسی‌نین آدی ایله ایلگیلی بیلسک کندین یوخسا اوندا یاشایان تایفانین تاریخی میلاددان چوخ اؤنجه‌لره گئدیب چیخیر. بو باخیمدان "زینگیر"ین آدی ایکی بولومدن عبارت اولور؛ بیرینجی‌سی "زینگ/زنگ"، ایکینجی‌سی ایسه "ایر/ائر/ار" دیر. "زنگ" تایفا آدی "ار" ده کیشی و شخص آنلامیندا اولور.[7] بئله‌لیک‌له "زینگیر" زنگ تایفاسیندان اولان شخص آنلامینا گلیب چیخیر.

ایکینجی نظرده ایسه سؤزون کؤک آنلامینا باخماق اولار؛ تورک دیلینده زینگیر یا سینگیر ایکی آنلامدا ایشله‌نیر بیری؛ داغین اوجو، جونج، بوجاق، داغین و دیوارین قوتاراجاغی، تپه و داغ آنلامیندا دیر. بو کلمه چوخ اسکی‌دیر و ایندی ایشلنمیر. بو کلمه "سنگر" کیمی فارس دیلینه کئچیب و قالماقدادیر.[8] همده زینگیر اوزومون کیچیک سالخیم‌لارینا دئییلیر. اوزومون سالخیمیندا نئچه خیردا سالخیم اولور اونلارین هر بیرینه بیر زینگیر یا زینگیل دئییلیر.[9] ایکینجی معنانی کندین یاشلی لاریندان‌دا ائشیتمیشم؛ کندین کئرینده اوزوم باغی وار ایمیش اونلارین بول-بول سالخیم‌لارینا گؤره کند بو ادی آلمیشدیر[10]. آما عمومیت‌له خالق ائتیمولوژی‌سی علمی ساییلمیر.

منجه زینگیرین آدینا گؤره بیرینجی نظری یعنی اونون زنگ تایفاسی ایله باغلی اولماسینی داها دوغرو و دوزگون سایماق اولار. چون کی زینگیردن باشقا و آزربایجانین آیری-آیری یئرلرینده زنگ تایفاسی آدیندان آلینان یئر آدلاری دا واردیر کی؛ زنگ‌آوار=زنگ=آوار (گئرمی‌نین کندلریندن)، زنگیلان=زنگ=آلان (آزربایجانین شهرلریندن)، زنجان/زنگان=زنگ=آن، جنگان=جنگ/زنگ=آن (گئرمی‌نین کندلریندن)، زنگ‌اووا=زنگ+اووا (ورزیقانین کنذلریندن) نمونه سایماق اولار.

قئید ائتمک لازیمدیر کی ایندیلیک‌ده کندده بیر نئچه تایفا اؤزلرینی "مدد"لی تانیییرلار. سید محمد ابراهیمی‌نین "پژوهشی بر جغرافیای مغان" آدلی اثرینده آراشدیردیغینا گؤره بو تایفانین بونؤره‌سینی قویان شخص یعنی "مدد"، "سید خلیفه قیاس" آدلی باشقا بیر شخص‌له یمن‌دن بو بؤلگه‌یه گلمیش‌‌دیر. آما کندده اؤزلرینی قاراباغ‌دان کؤچ ائدیب بوردا یئرلشمیش بیلن تایفالار دا واردیر. هر حالدا ایندی بولگه‌ده اون ایکی کند واردیر کی اونلاردان "مدد"لی تایفاسی‌نین کندلری کیمی یاد ائدیلیر. و اونلارین مرکزی و ان بؤیوگو زینگیر کندی‌دیر.