قالب پرشین بلاگ

فولکلور نئجه توپلانیر؟

قاباقکی صحیفه‌لرده (یازیمیزدا- ع.خ) فولکلورون نه قدر اؤنملی اولدوغو بیر آز آچیقلاندی و اونون بو گونکو و گله‌جک نسیل‌لرین سوسیال حیاتیندا نه قدر گرکلی و تأثیرلی اولابیله‌جگیندن سؤز گئتدی. ایندی بئله بیر اهمیّتلی ثروتی نئجه قورویوب ساخلایاجاغیمیز باره‌ده بیر سیرا فیکیر و اؤنریلری ایرَلی سورمک ایسته‌ییریک.

هر نه‌دن اوّل بونو دا دئمه‌لی‌ییک کی، بو گونه قدر چوخلو قلم صاحیبلری و مدنیّت‌سئور دوستلار بو ساحه‌لرده آددیملار گؤتورموشلر؛ بونلارین هامیسی‌نین ایشلرینی دَیَرلندیره‌رک، دوستجاسینا بونو دا دئییریک کی، گؤرولموش بو ایشلره چوخلو زحمتلر صرف اولموشسا دا، فولکلور توپلاماغا گرک اولان علمی متود اللرده اولمادیقدان، ایشلر لازیمی قدر علمی اولمامیش و علم عالمینه چیخاریلابیلمه‌میشلر. اومید ائدیریک، حؤرمتلی عالیملر، تدقیقاتچیلار و مدنیتینی سئونلر، وئریله‌جک اؤنریلری نظرده آلماقلا، بوندان سونراکی ایشلرینده، داها دا گوزل و دیقّته‌لاییق، ایش گؤرسونلر.

اؤنجه ایشاره ائدیلن کیمی، فولکلور درله‌مکدن (توپلاماقدان) مقصد، دیلیمیزده، سوزلوکلریمیزده اولان بوشلوقلاری دولدورماق، ادبیاتیمیزی زنگینلشدیرمک، آتا-بابالاریمیزین سوردویو حیاتی اؤیرنمک، اونلارین ایناملاری، دوشونجه‌لری، عادت-عنعنه‌لری ایله تانیش اولماق و لازیم گلدیکجه اونلاردان فایدالانماقدان عبارتدیر. بونا گؤره:

1-گؤردویوموز و ائشیتدیگیمیز فولکلوریک ماتریاللارین هئچ بیر شئیینی دییشمه‌دن و حتّا بیزیم فیکریمیزجه یانلیشدیرسا، دوغروتمایاراق و ائله اولدوغو کیمی توپلامالی‌ییق. دیلچیلیک علمی باخیمیندان اؤنملی اولان یئرلی لهجه‌لر و آغیزلار دا، اولدوغو کیمی و هئچ بیر دوزلیش آپارمادان، باشقا دیللردن اولان کلمه‌لری ترجومه‌ ائتمه‌میش توپلامالی و یا سس لئنتینه یازمالی‌ییق. هابئله بایاتی، آتالار سؤزو، اوخشاما، ناغیل و ساییره سؤیله‌یه‌نین آغزیندان چیخدیغی کیمی، یعنی بیر کلمه و بیر حرف ده بویان-اویان اولمایاراق، قلمه آلینمالی و لئنته یازیلمالیدیر. باشقا سؤزله دئسک تبریز شیوه‌سینده دانیشان بیر آدامین دیلیندن توپلانان ماتریال تبریزین دانیشیق شیوه‌سی ایله زنگان لهجه‌سینده دانیشان آدامین دیلیندن ائشیدیلن سؤزلر ده زنگان لهجه‌سی ایله یازیلمالیدیرلار. چون هر بؤلگه‌نین لهجه‌سی، او بؤلگه‌نین هوویّتینی داشیییر. هم ده بیر کلمه، سؤزجوک، جومله و عبارتین دئییلمه شیوه‌سینی دییشمکله، توپلادیغیمیز ماتریاللار اوزرینده تدقیقات آپاران عالیملرین ایشینی چتین ائده‌جه‌ییک.

2-یازیلمالی سؤزلر اولدوقجا اوخوناقلی یازیلمالیدیر، اؤزل آدلار (خاصّ آدلار) و یئرلی تئرمینلر دوغرو اوخونسون دئیه، اونلاری لاتین الیفباسی ایله ده یازمالی‌ییق. لاتین الیفباسی ایله یازابیلمه‌ینلر و یالنیز اؤز الیفبامیز ایله یازماغا مجبور اولانلار، اؤزل آدلار و یئرلی (محلّی) تئرمینلری، اعراب ( َ ِ ُُ) ایله یازمالیدیرلار.

3-یئر آدلاری، کند آدلاری، داغ، دره، چای، بولاق، آغاج، بیتگی، حئیوان و ... آدلاری دؤولت سندلرینده یازیلان کیمی یوخ، یئرلی اهالی‌نین آغزیندا دئییلن کیمی قلمه آلینمالی، دؤولت سندلرینده اولان آدلار دا ایکی دیرناق () آراسیندا گؤستریلمه‌لیدیر و داها یاخشی اولار کی، بو تئرمینلر لاتین الیفباسی ایله ده یازیلسین!

4-اوشاق اویونلاری و بیر سیرا توی، یاس، عزا، بایرام و ... مراسیملری قلمه آلیناراق گرک ویدئو ایله ده فیلیملری چکیلسین، یوخسا تدقیقاتچیلار اوچون ال‌وئریشلی اولابیلمزلر.

5-بعضاً بیر آداما دئییلنده کی، فیلان فولکلوریک مؤوضوعنو دانیش لئنته یازیم (ضبط صوتلا ضبط ائله‌ییم)، او اؤز-اؤزونه دئیَر، -ایندی کی ضبط اولور، قوی ائله دانیشیم کی، سسیم یاخشی دوشسون و سونرا دوغال و طبیعی دانیشیغینی بوراخار، غئیر طبیعی، صونعی بیر وضعیّتله بیر سیرا لازیم اولمایان عبارتلری ایشلده‌رک، بیر چوخ لازیم اولان سؤزلر و تئرمینلری ده باشقا بیر دیله چئویریب دانیشار؛ نتیجه‌ده ایسته‌دیگیمیزی اله گتیره‌بیلمیریک. بئله بیر شئی حیسّ ائتدیکده، یاخشی اولار کی، ماگیتافونو (ضبط صوتو) گیزلی ساخلایاراق، اونا دئیَک کی، سن دانیش، من ده قولاق آسیب اؤیرنیرم. بئله بیر وضعیّتده اونون عادی و دوغال دانیشیغینی لئنته یازاراق سونرا کؤچورمک اولار.

6-فولکلور توپلایارکن مومکوندور هر مؤوضوعنون نئچه فرقلی واریانتی ایله قارشیلاشاق، مثلاً بیر ناغیلی نئچه آدامدان ائشیده‌بیلک، بئله بیر مؤوقعده اونلارین هامی‌سینی توپلامالی‌ییق. بو کیمی ماتریاللارین اینجه‌له‌مه‌سی، باشقا عالیملرین فیکیرداشلیغی ایله و علمی متودلارا آرخالاناراق، چوخ دیقّتله اولمالیدیر.

7-فولکلور توپلایان سویداشلاریمیز عومومیّتله هر‌ نه گؤرور، ائشیدیر و دویورلارسا، هامی‌سینی توپلامالی، یازمالی، لئنته کئچیرمه‌لی یا فیلمینی چکمه‌لیدیرلر. توپلانان ماتریاللاری سونرا اؤزلری و یا باشقا دوستلارین کؤمگی ایله همین کیتابچادا وئریلن فولکلور باشلیقلاری اساسیندا آییریب تنظیم ائده‌بیلرلر.

8-بیزیم فولکلوروموزو توپلاماق اوچون، ان یاخشی قایناق ساوادسیز، رادیو-تیلویزیادان تأثیر آلمامیش، فولکلورو سئون یاشلی کیشیلر و آروادلاردیر.

9-فولکلور توپلایانلار، بو ایشله یاناشی بؤلگه‌نین لهجه حصوصیّتلری باره‌ده بیلگی و اؤرنکلر توپلاماقلا، اؤز ایشلرینی داها دا زنگینلشدیره‌بیلرلر.

10-توپلانان فولکلور نمونه‌لرینی، بیر تدقیقات مرکزی و یا باشقا بیر آداما وئرمک لازیم اولورسا، اونون بیر نوسخه‌سینی ده اؤزونوزده ساخلامالی‌سینیز؛ بئله‌لیکله هم اونون ایتیب-باتماسی‌نین قاباغی آلینار، هم ده اوندا تدقیقات آپاران عالیملر لازیم اولارسا، سیزه موراجیعت ائده‌بیلرلر.

11-فولکلور توپلایانلار، آدلاری باشقا دیللرده اولان شئیلری، یئرلی اهالی‌یه گؤستره‌رک، -بونا نه دئییرسینیز؟ -دئیه، سوآل وئرمه‌لی و او یئرده اونا تورکجه آد قویولموش اولورسا، اونو اؤیرنمه‌لی و یازمالیدیرلار. مثلاً: پنکه، میز، کیتاب، خودکار، لامپ، سیم، رادیو، ماگیتافون (ضبط صوت)، و اونلارجا باشقا دیللرده آدی اولان شئیلر.

12-هر بیر پئشه باره‌ده دانیشارکن، او پئشه‌ده ایشله‌نن و یا او پئشه ایله ایلگیلی اولان شئیلرین هر بیرینی اؤیرنمک وثبت ائتمک لازیمدیر؛ مثلاً: معمارلیقدان دانیشارکن، معمارین ایشلتدیگی وسیله‌لر، ایش پالتارلاری، بینادا ایشله‌نن مصالح، عادت-عنعنه‌لر، ایشین هانسی گونده باشلانماسی‌نین اوغورلو اولماسی باره‌ده اینام، باشلانیش و سوناچاتما مراسیمی، بو پئشه و یا وسیله‌لر ایله علاقه‌دار حئکایه، اینام، مثل، آتالار سؤزو، روایت، دوعا، اووسون، طیلسیم و ساییره وارسا یازیلمالیدیر.

13-بعضی فولکلور توپلایانلار، یالنیز اوز بیلدیکلرینه قناعت ائدیر و بیلدیکلری باره‌ده باشقا آداملارا سورغو وئرمه‌ییرلر. بونلار بونو بیلمه‌لیدیرلر کی، بو ایشین علمی اولماسی شوبهه‌لیدیر. چون هم اؤز بیلدیکلری‌نین احتیمالاً اونودولموش حیصّه‌سی اؤیرنیلمز، هم ده اؤزگه‌لرین بیلدیگی باشقا واریانتلار الده ائدیلمز.

14-فولکلور توپلاماقدا اصل مقصد و آماجلاریمیزین بیری ده ادبی دیلیمیز و ادبیاتیمیزدا یئرلری بوش اولان تئیرمینلر، سوزلر و دئییملری تاپماق و سؤزو گئدن بوشلوقلاری دولدورماقدیر. بونا گوره ده فولکلور سؤیله‌ینلرله قونوشارکن باشادوشمه‌دیگیمیز سوزجوکلر، تئرمینلر، دئییملر و جومله‌لرین آنلام و مقصدینی سوروشوب توپلادیغیمیز سؤزلرین اتگینده علاوه ائده‌جه‌ییک، دئییلن سؤزلر لئنته یازیلیرسا، چتین سوزلرین ایضاخی ده لئنته آلیناجاقدیر.

15-فولکلور توپلایان سویداشلارین، توپلایاجاقلاری قونو باره‌ده، فیکیر و نظریه‌لری اؤزل بیر بؤلومده علم عالمینه تقدیم ائدیلمکله، تدقیقاتچیلاری یارارلاندیراجاقدیر.

قایناق: حسین محمد خانی "گونئیلی"، عسگر علیایی کلیان "یاشیل"، فولکلور توپلاما قیلاووزو، تهران 1384، 168 صفحه. ص: 18-22.

اووسونلار، سِحیرلر و جادیلار

“دئمک بیر پارا سؤزلر، ایشلر، حرکتلر و ایشاره‌لرله موختلیف شئیلر و وارلیقلار و حتی اینسانلارین اخلاق، فیکیر و تمایوللری اوزرینده تأثیر قویماق اینانجینا جادی دئییلر. جادی عونصورلاری اؤزونو اووسون، فال، آند، آلقیش، قارغیش و اینانجلاردا گؤستریر، هابئله بیر چوخ ناغیل‌لاردا او جومله‌دن: وور چوماغیم وور، سِحیرلی اوزوک و س.ده یاشاماقدا‌دیر[1]

-الگی ساللاماق: بیر آدام کی، نئچه گون، گون باتاندا باشی آغریییر، دئیل‌لر سنی اؤلو توتوب. اونا الگی ساللاییرلار. باشی آغرییان آدامین دوز-چؤرگیندن یئره قویوب بیر آغاج قاشیغا ایپ باغلاییب و اونون اوستوندن ساللاییرلار. قاشیق بوللانیر، باشی آغرییان آدامین یاخین اؤلولری‌نین آدینی دئییب هر اولو اوچون، قرآن، یاسین، احسان، هالوا، ... ساییرلار. بوللانان قاشیق هانکی اؤلو و هانکی برکتین آدیندا دایانسا دئییرلر: سنی فیلان اؤلو اؤرنک اوچون یاسینه توتوب. او اؤلووه یاسین اوخونور. سونرا باشی آغرییان او دوز-چؤرگی گؤتوروب آپاریب یئمگینه قاتیب یئییر و باش آغری‌سی ایتیر.

-مونجوق آسلاماق: چئشیتلی مونجوقلار وار. هر مونجوق بیر ایش اوچون یارار.

گؤز مونجوغو: بو مونجوغو یئنی اولموش اوشاقلارین یاخاسیندان آسیرلار. بویاسی قارا و اوزرینده آغ چیل اولان مونجوق اوشاغی یامان گؤزدن قورویور.

قان مونجوغو: بو مونجوق آل-قانوووز بویا‌لی، قیزیل-قیرمیزی اولور. یئنی دوغموش آروادی دوغوش قانی آپارماسین دئیه، اوشاغی اولاندا بو مونجوغو زاهی آروادین یاخاسینا سانجاقلاییرلار.

قوسما‌لیق: یئنی اولموش اوشاق آز قوسماقدان اؤتورو اونون بلگینه آغ بویا‌لی اوستونده آچیق مور چیلی اولان مونجوق تاخارلار.

بوز مونجوغو: قویون-قوزو بوز ناخوشلوغو توتور اتی بوزاریر، بوز توتان قویون-قوزونو ساغالتماق اوچون بوز مونجوغونو بیر دسمالا باغلاییب قویون-قوزو سو ایچن قابا یوخسا گؤلون، چایین و چشمه‌نین یوخاری طرفینده سویا قویورلار و بوز توتان داوار یاخشیلاشیر.

-قالیان‌قاباغی: قالیان‌قاباغی بورانی کیمی ساری اولور، اونو قورودورلار، ایچینی بوشالدیرلار، ائوین هوندور تاخچاسینا قویورلار. سونرا بیری ناخوشلایاندا آدینی اونون اوستونه یازیرلار، اینانیرلار یاخشیلاشار.

موغان هارادیر؟

موغان، ایران ایسلام جمهوریتی‌نین قوزئی باتیسی، خزر دنیزی‌نین باتیسیندا اولان 17 مین km2 گئنیشلیگه مالیک اولان بیر بؤلگه‌دیر. بو بؤلگه قوزئیدن آراز و کور چایلارینا، گونئیدن سالآوات داغلارینا، باتیدان دره‌اؤرد چایینا، دوغودان خزر دنیزینه باغلانیر.

موغان بؤلگه‌سی، ایرانلا روس آراسینداکی گولیستان(شوالین 29 -1228 هـ-ق) و تورکمن چای(شوالین 5-1243 هـ-ق)  آنلاشمالاریندان سونرا ایکی بؤلومه بولوندو. دوغو و قوزئی‌دوغو بؤلومو، 11 مین km2دن آرتیق گئنیشلیگی ایله «موغان» یا «میل موغان» آدییلا آذربایجان جومهوریّتینه و باتی و گونئی‌باتی بؤلومو، 5226 مین km2دن آرتیق گئنیشلیگی ایله ایران آذربایجانینا باغلی اولدو.

میل موغانین اؤنملی شهرلریندن ؛«سالیان» ، «پوشکین-بیله سوار» ، «جلیل آباد-آسترخان» ، «سابیر آباد» و موغانین اؤنملی شهرلریندن ؛ «پارسا آباد» ، «بیله‌سوار» و «گئرمی» شهرلری‌نین آدلارینی چکمک اولار.

موغان بؤلگه‌سی، 75 کیلومتر خزر دنیزیندن آرالیدیر. بو آرا بعضی یئرلرده 40 کیلومتره یئنیر. بو بؤلگه قوزئی و دوغودان آذربایجان جومهوریتینه، گونئیدن آذربایجان جومهوریتینه و خیاوین ارشه ماحالینا، باتیدان اهر و کلئیبر شهرلرینه(دوغو آذربایجان اوستانینا) یاپیشیقدیر.

موغانین دوغال(طبیعی) سرحدلری قوزئیده آراز چایی، گونئیده سالآوات داغلاری، دوغونون بیر آزی و گونئی دوغودا بولقار(بالها رود) چایی و باتیدا دره‌اؤرد یا قارا سو چایی اولور.

موغانین 9/5226 km2    گئنیشلیگی وار. آذربایجانین یوزده 7/4 و اردبیل اوستانی‌نین یوزده 1/29 گئنیشلیگی موغانیندیر. بو بؤلگه 1372 گونش ایلیندن اؤنجه دوغو آذربایجان اوستانی‌نین بیر پارچاسی ایدی. 1372 اینجی گونش ایلی آغلار گولر (فروردین) آیی‌نین 22-دن، اردبیل اوستان اولارکن، اونا قوشولدو. بو بؤلگه هله‌لیک اوستانین اوچ اؤنملی شهرین؛ پارساآبادی ، بیله سواری و مغان-گئرمینی اؤزونده ساخلاییر. اوستانین مرکزی اولان اردبیلدن سونرا، اونون ایکینجی چوخ جمعیتی اولان شهری پارساآباد بو بؤلگه ده یئرلشیر.

قایناق: پژوهشی بر جغرافیای مغان- سید محمد ابراهیمی

تورک دیلی یازی قوراللاری

تورکجه‌نی دوز یازماق ایسته‌ییرسینیزسه بو فایلی ائندیریب اوخویون